Identiteit en migratie: Kunnen 2 kanten van het verhaal waar zijn?

We beginnen met een kleine analyse van de eerste stelling. Is het gevaarlijk om bevolkingsgroepen collectief te ontmenselijken of vooral de negatieve impact van migratie te benadrukken? De kortzichtige reacties die men soms kan lezen op sociale media als het gaat over bv. menselijk leed in Palestina of Yemen kunnen dit enkel maar bevestigen. Men ziet daar een 'ander' in, en bij gebrek aan culturele overeenkomst, is een gebrek aan menselijke empathie een mogelijk gevolg. Door groepen in de eigen samenleving te gaan viseren of te stigmatiseren zal de maatschappelijke cohesie niet bepaald bevorderd worden. De geschiedenis leert ons al te vaak dat dit gevaarlijk is, ook vandaag de dag nog. 

Tot zover is de kritiek hierop dus begrijpelijk. Er zit echter een angel in dit verhaal. Want kunnen we ontkennen dat die negatieve impact er is? Zonder dit te erkennen, dreigt zulk betoog niets meer te zijn dan een moraliserend verhaal. Dat heeft al eens een averechts effect, en dan gaan zelfs goedbedoelde waarschuwingen over de gevaren van stigmatisering vaker in dovemans oren vallen. Een les die ik persoonlijk heb geleerd toen ik in 2016 naar Syrië heb kunnen trekken. Duizenden mensen uit onder andere Syrië, maar ook Irak, Afghanistan enz., kwamen naar hier. Dit was het gevolg van een geopolitiek steekspel. Tot 2014/2015  hadden de Syrische "rebellen", die gesteund werden door het Westen, de bovenhand in het conflict. Tot Rusland zich actief in het conflict ging bezighouden. Dit zorgde voor een ommekeer in Syrië in het voordeel van de Syrische president. Deels om het Syrische regime te verzwakken werden de deuren van Europa opengezet met de bekende uitspraak van toenmalig bondskanselier Merkel "Wir shaffen das". 

De Syriërs, Irakezen en Afghanen hadden plots de gelegenheid om de armoede in hun land te ontlopen. De verhalen over een welvarend en veilig Europa gingen daar al snel de ronde doen en werden versterkt door sociale media. "Refugees welcome” campagnes hadden hier vaak een averechts effect op de publieke opinie gezien de moraliserende toon, maar ter plaatse sloeg het wel aan. Ik sprak zelf verschillende Syriërs die naar hier zijn gekomen als asielzoeker en hier verbleven met een vluchtelingenstatus. Ze zouden in België bv een uitkering en een huis of appartement krijgen waar ze in hun land van herkomst enkel maar van konden dromen. Vaak besloten ze te vertrekken en probeerde ze hier net dat beetje geld dat ze konden overhouden op te sturen voor hun familie. Voor verschillende, vooral jonge mannen, was dit ook een manier om de legerdienst, die vaak slecht afloopt, te ontlopen.

Zodra je in een Syrische stad komt die betrokken was geweest in het conflict, zoals bv Homs dat ik kon bezoeken, zag je honderden meters verwoesting. Zo ver ik kon zien waren appartementsgebouwen, ziekenhuizen en scholen helemaal stuk geschoten. Het aller zwaarste moment was toen we een militair kerkhof gingen bezoeken, en we 2 moeders naast elkaar zagen. De ene was een Soenitische vrouw, die inmiddels 3 zonen had verloren in de oorlog, de ander een Alawitische vrouw, die 1 zoon had verloren. Ze stonden naast elkaar te treuren op de dag van de martelaren in Syrië. Gezien we hier enkel maar vrede hebben gekend sinds 1945, kunnen we ons het leed van dergelijke situaties moeilijk voorstellen. 

Maar welk effect heeft het om dit te moraliseren? Dit werkt niet om de menselijke kant beter te begrijpen. De praktijk leert mij dat het vaak eerder is om een soort morele superioriteit te verkrijgen. Er is echter niets moreel verheven aan een hele kant van het identiteit- en migratiedebat te ontkennen, laat staan aan het debat onmogelijk te maken. Dan krijg je een hardnekkige ontkrachting in de praktijk. Het resultaat bij vorige en wellicht ook de volgende verkiezing, zijn daar sterke indicaties van. 

Er zijn echter ook negatieve factoren aan de fixatie van de rechterzijde op migranten of allochtonen. Dat migratie niet gestuurd is door migranten zelf, maar door een beleid op een supranationaal niveau, en uitgevoerd op nationaal niveau, lijken soms weinige mensen echt te begrijpen. Ik kom even terug op mijn voorbeeld van de vluchtelingenstroom vanaf 2015/2016. Tot 2015 hadden we hier in Europa slechts weinig vluchtelingen uit die streek, tot op Europees en Nato niveau de geopolitieke alarmbellen begonnen af te gaan dat zij dit conflict zouden verliezen. De omstandigheden die gecreëerd waren door onze eigen politieke elite, zorgden voor een catastrofe op menselijk en maatschappelijk vlak. De impact is er ook naar geweest. De kritiek op de asielinstroom krijgt achteraf vaak gelijk in de feiten. Zo zijn er ook veel mensen binnengekomen met doelbewust slechte bedoelingen. Bovendien, en die getalen zijn nog veel groter, krijg je een systeem waarbij veel mensen hier binnenkomen en zeker de eerste jaren compleet afhankelijk zijn van overheidssteun. Een uitkering, sociale woning en tal van integratiecursussen zijn dan vaak hulpmiddelen die noodzakelijk zijn deze mensen een menswaardig onderkomen te bieden. 

Dan hebben we het hier nog maar over de eerste praktische zaken die noodzakelijk zijn om te overleven. Wat we nog missen, of beter gezegd, nog niet inzien is dat we het culturele integratieproces nog te vaak onderschatten. Het gevoelsmatig tot een gemeenschapof cultuur toetreden is vaak een zeer complex en langdurig proces. Wanneer we voor de liefde van ons leven zouden verhuizen naar een andere cultuur zou dit proces sneller verlopen. We krijgen er een gezin bij, een heel netwerk en we maken dan een iets bewustere keuze. Dit is niet het geval wanneer je land gebombardeerd wordt en je eigenlijk wegvlucht voor je eigen veiligheid, of door extreme armoede. De verhalen van de Syrische vluchtelingen waren daar vaak bevestigingen van. Men hoopte misschien eerder in Engeland te geraken. Of waren hier louter naartoe gekomen omdat ze in de veronderstelling waren dat hier iedereen Frans sprak en dat je hier rijkelijk kon leven van de sociale zekerheid. Vaak zijn dit niet echt gevolgen van een bewuste levenskeuze. Hun eerste netwerk is dan ook de overheid, en meegereisde asielzoekers of uitgeweken landgenoten die ze treffen. 

De voordelen voor onze politieke en economische elite is dan ook louter gebaseerd op een nogal macabere wiskunde. We zitten zeker in West-Europa met een groot demografisch deficit, een gevolg van  het feit dat de meeste gezinnen nu twee-inkomensgezinnen zijn. Veel sectoren kampen met een tekort aan personeel en dit zal wellicht nog  verergeren. Het proces van de eigen gezinspolitiek bij te sturen lijkt dus blijkbaar moeilijker dan het importeren van demografische overschotten uit het Zuiden. Multinationals profiteren zo van mensen in economisch zwakkere posities. Pakjesbedrijven bv. hebben mensen nodig die bandwerk willen doen in de nacht om pakjes te sorteren. Daar heb je niet zozeer geschoold personeel voor nodig, en de uren zijn 4, 5 of maximum 6 uur per dag in het midden van de nacht. Echt veel brengt die job niet op. Wie zou voor iets meer dan €1000 netto daar iedere nacht aan de band willen gaan werken? Handig genoeg voor die bedrijven zijn er hier asielzoekers die dit wel doen voor €200 meer te verdienen dan hun uitkering zodat ze iets kunnen opsturen naar hun familie. Die bedrijven maken dan ook misbruik van de “gutmenschen” die hier de massamigratie blijven vergoelijken, of het debat onmogelijk te maken.

Terug naar het gevoelsmatige aspect. Het is zeker mogelijk dat mensen perfect kunnen integreren op enkele jaren tijd, als de omstandigheden juist zijn en mits de juiste ingesteldheid. Die omstandigheden kunstmatig creëren voor zoveel duizenden mensen die ons demografisch tekort moeten opvangen is wel te veel gevraagd. We blijven nog met een vaak onderbelicht aspect van het hele debat. Hoe kan je iemand deel van een samenleving doen voelen? Veel mensen met een allochtone etnische achtergrond, voelen zich vaak nog sterk verwant met het land van hun ouders of zelfs hun grootouders. Ik zeg dit zonder waardeoordeel, want het is begrijpelijk. 

We hebben hier in West-Europa een cultuur die sterk de nadruk legt op het individu, de individuele vrijheid, gelijkheid etc. Om het in de woorden van Bart De Wever te zeggen: "Aan de waarden van de verlichting laten we niet komen". Zijn dit dan dé waarden die universeel zijn? Zijn ze voor  eeuwig de onze? Eerst en vooral zijn die eigen aan de Westerse cultuur en daarom niet universeel verheven boven andere culturen. Dat is één van de denkfouten die we sinds de jaren '90 maken, toen de doctrines van "the end of history" en "global governance" ingang begonnen te maken. Een grote overkoepelende 
internationale structuur moest de wereld reguleren. Daaruit vloeit nog al te vaak de redenering dat wij hier letterlijk voorlopen op andere culturen en dat zij vanzelf diezelfde weg zullen volgen. 

Andere culturen leggen vaak de nadruk op grote identiteiten, zoals de religie en/of de natie. Die zijn sterker qua identiteitsgevoel dan een verhaal over individuele vrijheid en gelijkheid. Op het grote internationale toneel zien we hier ook een weerslag van, die tegengesteld is aan het idee van "the end of history" van Fukuyama. Die stelde immers dat heel de wereld de weg van de liberale democratie zou volgen. De pijnlijke weerslag van bv. de Arabische lente en de oorlog in Oekraïne hebben deze doctrine echter begraven. 

De verlichting heeft veel positieve kanten met zich meegebracht, die ik zelf zal blijven verdedigen. Vooral de burgerlijke vrijheden die ons zo dierbaar zijn, maar desalniettemin onder druk komen staan. Anderzijds zijn er veel tekortkomingen. De moderniteit legt zodanig veel nadruk op de presentatie van objecten, dat wij alles denken te kunnen calculeren of te conceptualiseren. Resultaat zijn allesomvattende ideologieën die doorslaan zoals we bij de uitrol van de covidcrisis hebben moeten meemaken. Zolang wij in Europa het debat over waarden en normen niet grondiger kunnen voeren omdat we zelf het debat begrenzen, zullen we het meest belangrijke stuk van het debat blijven missen. Alsof we nu allemaal met een zaklamp in een donkere kamer schijnen en slecht één hoekje zien van een complex gegeven. Dit thema is uitvoeriger behandeld in het manifest "essays tegen het narratief van het globalisme" van Feniks. Wij zetten dit debat dan ook verder, tot spijt van die wil blijven vasthangen aan achterhaalde tegenstellingen.

De cultuur van herkomst blijkt nogal eens vaak dominant ten opzichte van die van het gastland. Dit is geen waardeoordeel, maar slechts een vaststelling. De snelheid waarmee in oktober en november kon gemobiliseerd worden door mensen van Arabische achtergrond voor Palestina, en daar heb ik veel sympathie voor, tonen aan dat ze zich zeer nauw verbonden voelen met de Arabische wereld. Het was snel een "wij" gevoel, terwijl de autochtone bevolking wat meer verdeeld is tussen Israël en Palestina of “het is de ver van mijn bed show”. Sterke collectieve culturen, Islamitisch of patriottisch, tegenover sterk individualisme en materialisme. Ik voel alvast ook iets meer voor die eerste, zij het dan voor een Europese cultuur. Maar wat veel Westerlingen niet kunnen begrijpen, is een loyaliteit groter dan naar zichzelf of het eigen subjectieve ´ik´. Diepere oorzaken van vervreemding in de maatschappij liggen daarvan aan de basis. En het is net deze diepere oorzaak van de vervreemding én van de ontmenselijking waar beide kampen in hun polariserende houding blind voor zijn.

De moderniteit kenmerkt zich door een focus op representatie, maar onttrekt zich volledig aan wat we niet kunnen begrijpen of conceptualiseren. Dit resulteert in een objectivering van de mens. We zijn slechts consumenten en producenten. Onze aandachtsspanne om effectief te luisteren naar elkaar is door de overprikkeling zo laag dat de andere persoon nog ongeveer 8 seconden de tijd krijgt om zich interessant genoeg te maken, of we scrollen verder door onze tijdslijn. Op vlak van architectuur hebben we eeuwenlang de mooiste bouwwerken afgeleverd met minder middelen, terwijl we de laatste decennia onze gebouwen vervangen door lelijke vierkante blokken glas en beton. De vraag naar wat nog eigen is, raakt jammer genoeg bedolven onder een zinloos debat tussen een collectief van Gutmenschen die de negatieve gevolgen van migratie blijven ontkennen of stellen dat er geen oplossingen zouden zijn, en een groep die de focus te eng legt, omdat het natuurlijk makkelijker verkoopt aan kiezers of consumenten als je dieper liggende problemen projecteert op een vijand. Beide kanten kijken naar een andere hoek en zien niet in dat er nog een hele kamer is waar het probleem zich binnen stelt. Maar zoals we met een zaklamp in het donker schijnen naar een object, kunnen we dit debat blijven voeren om hopelijk eindelijk eens een breder licht op de zaak te kunnen werpen.